افسانه بایگان؛ اولین سوپراستار زن بعد از انقلاب | از سریال‌های دهه ۶۰ تا فیلم‌های روشنفکرانه دهه ۹۰
رویداد ۲۴ | مازیار وکیلی: زندگی افسانه بایگان با حاشیه گره خورده است. چه زمانی که در سال‌های پیش از انقلاب اسلامی در مسابقات دختر شایسته ایران مقاب نایب قهرمانی را کسب کرد، چه زمانی که در سال ۱۳۹۲ در انتخابات شورای شهر ثبت‌نام کرد و بعد از این که صلاحیتش رد شد در یک موضع گیری جالب اعلام کرد: «بنده هرگز علاقمند سیاست نبوده و نیستم و بنا به فرمایش امیرالمومنین حضرت علی(ع) این دنیا از عطسه بزی هم كم‌ارزشتر است، اما به انگیزه ارائه خدمت و ارائه نظرات و تجربیاتم با پیشنهاد دوستان فرهنگی‌ام كه شوق خدمت و نگاهی آرمانگرایانه را در بنده تشخیص داده بودند، تصمیم به حضور در انتخابات شورای شهر گرفتم و بر كسی پوشیده نیست كه برای حضور در این مرحله یعنی یك اعلام آمادگی و ثبت‌نام ساده به حمایت‌های سیاسی نیازی نیست به خصوص برای كسی كه به لطف بی‌پایان خداوند و محبت مردم تكیه دارد. باری پس از اعلام ردصلاحیت بنده، ضمن اظهار پایبندی كامل به اسلام و قانون اساسی انصراف خود را از ادامه كاندیداتوری اعلام كردم. غرض از این حضور فقط خدمت صادقانه و بی‌ریا به خداوند و مردمی بوده كه طی سال‌های حضورم در عرصه هنر همواره با محبت مشوقم بوده اند. از دوستانی كه با پیشنهاد و تشویق بنده برای حضور در این زمینه در حقیقت بنده را فردی صالح برای خدمت تشخیص دادند و از همه مردمی كه با احساسات پاك خود در فرود و فرازهای این راه همراهی ام كردند. سپاسگزارم.»
یک دهه بعد اما هم زمان با اعتراضات سال ۱۴۰۱ در کنار برخی از بازیگران سینمای ایران تصمیم به کنار گذاشتن حجاب گرفت و بعد هم که اعلام کرد «به دلیل فشارها و قضاوت‌های سختگیرانه، نادیده‌گرفته شدن فعالیت هنری و حیثیت اجتماعی‌اش از عرصه بی‌حرمت بازیگری کناره‌گیری می‌کند.» حالا خبر رسیده که حکم سنگین دادگاه به او ابلاغ شده است و اگر خوش‌شانس نباشد باید این حکم سنگین را تحمل کند.
اما ورای این حواشی، افسانه بایگان بازیگر خوب و توانمندی است؛ اولین ستاره زن سینمای بعد از انقلاب. او در زمانه‌ای وارد سینما و تبدیل به ستاره شد که هنوز حدود و ثغور حضور زنان در سینما به طور دقیق مشخص نبود. در دهه شصت (در کنار فاطمه معتمدآریا) تنها بازیگر جوانی بود که توانست در قامت یک ستاره ظاهر شود. کسانی که از فضای اجتماعی آن دوران خبر دارند می‌دانند بایگان چه کار بزرگی انجام داده است. البته بایگان بازیگر خوبی هم بود و این را در فیلم‌ها و سریال‌های مختلف ثابت کرد. تماشاگران نباید بایگان را صرفاً با حواشی‌اش به خاطر بیاورند. بلکه باید منصفانه نگاهی هم به کارنامه بازیگری او بیاندازند؛ کارنامه‌ای که نقش‌های خوب زیادی در آن به چشم می‌خورد.
سربداران | کارگردان: محمدعلی نجفی | سال ساخت: ۱۳۶۰
سربداران را می‌توان اولین سریال مهم تلویزیون ایران بعد از پیروزی انقلاب اسلامی دانست. سریالی که اسیر حواشی فراوانی شد و بحث و جدل‌های متعددی برانگیخت. این حواشی به قدری زیاد شد که ممیزهای آن زمان صدا و سیما بخش زیادی از نقش فاطمه همسر شیخ حسن جوری با بازیگری سوسن تسلیمی را حذف کردند. حاشیه دیگر سریال هم به ادعای محمود دولت‌آبادی برمی‌گشت که در سخنانی اعلام کرد سربداران براساس نوشته او ساخته شده است.
بیشتر بخوانید:
محمدعلی نجفی یکی از اعضای ثابت حسینیه ارشاد و شیفتگان علی شریعتی بود و توانست سربداران را تبدیل به سریالی انقلابی کند که متناسب با حال و هوای آن زمان جامعه ایران بود. همین موضع هم باعث شد سریال تا این اندازه فراگیر شود و مردم به تماشای آن بنشینند. در کنار انبوهی از بازیگران بزرگ سینمای ایران افسانه بایگان هم در این سریال درخشید و موفق شد بازی بسیار زیبایی در اولین کار مهم هنری‌اش ارائه دهد؛ بازی‌ای که از او یک ستاره ساخت و راهش را برای ورود به سینما هموار کرد.
بگذار زندگی کنم | کارگردان: شاپور قریب | سال ساخت: ۱۳۶۵
در دهه شصت ساخت یک ملودرام سینمایی سخت‌ترین کار عالم بود. در حالی که جامعه در شرایط جنگ قرار داشت و مردم با اضطراب و استرس این اتفاق بزرگ دست و پنجه نرم می‌کردند ساخت فیلمی درباره طلاق یک زن و شوهر نمی‌توانست چندان موفق باشد. اما استقبال مردم از ملودرام شاپور قریب حیرت انگیز بود. فیلم در زمان اکران فروشی بالای پنجاه میلیون تومان را تجربه کرد تا بار دیگر ثابت شود ملودرام چقدر به مذاق تماشاگران ایرانی خوش می‌آید.
با این فیلم بود که افسانه بایگان در کنار فاطمه معتمد آریا تبدیل به مهم‌ترین ستارگان زن سینمای ایران در دهه شصت شدند. شاید اگر «بگذار زندگی کنم» نبود افسانه بایگان تا این اندازه میان تماشاگران عام سینما مشهور نمی‌شد و کارش رونق نمی‌گرفت. پس باید به این نکته اشاره کرد که بایگان بخشی از موفقیت خودش را مدیون شاپور قریب است که او را برای نقش اصلی زن این ملودرام پرسوز و گذاز انتخاب کرد.
دو فیلم با یک بلیط | کارگردان: داریوش فرهنگ | سال ساخت: ۱۳۶۹
دو فیلم با یک بلیط هم چنان و بعد از سی و چهار سال فیلم جذاب، خلاقانه و درگیرکننده‌ای است. داریوش فرهنگ که در مکتب بهرام بیضایی تعلیم دیده بود سراغ سوژه‌ای رفت که کمتر کارگردانی در آن‌ها سال‌ها جسارت داشت فیلمی با این سوژه بسازد. فرم فیلم در فیلم در سینمای جهان سابقه زیادی دارد اما در سینمای ایران تعداد فیلم‌هایی که با این فرم سینمایی ساخته شوند از انگشتان یک دست فراتر نمی‌رود. افسانه بایگان در نقش یک هنرپیشه زن مشهور که درگیر مسائل شخصی هم هست بازی موثری ارائه داد؛ بازی‌ای که باعث شد سینماگران و تماشاگران جدی‌تر سینما هم او را به عنوان بازیگری که نقش‌های مختلف را خوب بازی می‌کند به رسمیت بشناسند. حضور بایگان آنقدر در «دو فیلم با یک بلیط» خوب بود که او را کاندیدای سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اول زن کرد.
خواهران غریب | کارگردان: کیومرث پوراحمد | سال ساخت: ۱۳۷۴
«خواهران غریب» بهترین و منسجم‌ترین فیلم کیومرث پوراحمد بعد از شاهکار جاودانه او «قصه‌های مجید» است. پوراحمد با موفقیت رمان اریش کستنر را ایرانیزه کرد و با یک شخصیت‌پردازی درخشان ملودرام بسیار گرمی ساخت که رضایت همه را یک جا به دست آورد. هم منتقدان فیلم را تحسین کردند، هم تماشاگران عام سینما از فیلم استقبال کردند و هم پوراحمد موفق شد با ساخت این فیلم سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی جشنواره فیلم فجر را به دست آورد. افسانه بایگان در این فیلم موفق شد بهترین نقش عمرش را تصاحب کند و بازی درخشانی در نقش زنی سخت‌کوش که مادری نگران هم هست ارائه دهد. او که مقابل خسرو شکیبایی بازی می‌کرد هیچ گاه زیر سایه این ابربازیگر بزررگ سینمای ایران قرار نگرفت و به قدری خوب بازی کرد که توانست دیپلم افتخار بهترین بازیگر زن را از جشنواره فیلم فجر کسب کند.
مرد عوضی | کارگردان: محمدرضا هنرمند | سال ساخت: ۱۳۷۶
«مرد عوضی» از آن فیلم‌هایی بود که فقط می‌شد بعد از پیروزی سید محمد خاتمی در دوم خرداد ساخت. یک کمدی پر نیش و کنایه و سیاسی که با فروش بسیارش نشان داد دوران جدیدی در جامعه ایران آغاز شده است. فیلم داستان مخترع فقیری است که یک پودر شست و شوی جادویی اختراع می‌کند. او فرمول را به یک کارخانه ایرانی می‌برد تا با کمک آن کارخانه پودری که اختراع کرده را به خط تولید برساند. مخترع در آسانسور دچار حادثه می‌شود و می‌میرد. هم زمان رئیس کارخانه هم دچار مشکلی مشابه می‌شود. دکترها هم برای نجات جان صاحب کارخانه مغز مخترع را به او پیوند می‌زنند. مرد عوضی میدان یکه‌تازی پرویز پرستویی است. اما دو بازیگر زن فیلم هم نقش فراوانی در جذابیت فیلم دارند. افسانه بایگان با بازی در نقش فرنگیس زن پولدار و لوس داریوش کارخانه دار ثابت کرد بازیگر کمدی درجه یکی هم هست و می‌تواند در نقش‌های طنز هم بدرخشد.
کافه ستاره | کارگردان: سامان مقدم | سال ساخت: ۱۳۸۴
«کافه ستاره» بهترین فیلم سامان مقدم است. معادی کافه ستاره را از روی یکی از کتاب‌های نجیب محفوظ به نام «کوچه مداق» و یک فیلم مکزیکی اقتباس کرد. ساختار اپیزودیک فیلم که پر است از سکانس‌های جذاب و پرحس و حال «کافه ستاره» را تبدیل به بهترین فیلم این کارگردان کرد. بایگان در این فیلم نقش زنی رنج کشیده بنام افسانه را بازی می‌کند که کافه محل را که مرکز تجمع اهالی است می‌چرخاند. بایگان در این فیلم بعد از یک دوره رکود نقش اصلی یک فیلم متفاوت را به قدری خوب بازی کرد که کاندیدای بهترین بازیگر نقش اول زن از جشنواره فیلم فجر شد. «کافه ستاره» توانست بایگان را احیا کند و او را به ویترین سینما و تلویزیون ایران برگرداند.
کنعان | کارگردان: مانی حقیقی | سال ساخت: ۱۳۸۶
مانی حقیقی «کنعان» را بعد از چند فیلم بسیار روشنفکرانه ساخت. در واقع این فیلم را می‌توان ورود مانی حقیقی به جریان اصلی سینمای ایران داست. ملودرامی تلخ و روشنفکرانه که مانی حقیقی آن را به کمک اصغر فرهادی نوشت. «کنعان» به شدت مورد توجه قرار گرفت. در جشنواره فیلم فجر نامزد چند جایزه شد. بایگان در این فیلم نقش زنی شکست‌خورده با پیشینه‌ای مبهم که اُمیدی به زندگی ندارد را خیلی خوب بازی کرد و تبدیل شد به یکی از نقاط قوت فیلم خوش ساخت و جذاب حقیقی. بایگان در کارنامه کاری‌اش به چنین فیلمی نیاز داشت. فیلمی که ضمن داشتن ساختاری تماشاگرپسند ارزش هنری زیادی هم داشت و برای سازنده و تیم بازیگران «کنعان» یک موفقیت همه‌جانبه به حساب می‌آمد.
وضعیت سفید | کارگردان: حمید نعمت الله | سال ساخت: ۱۳۸۹
«وضعیت سفید» یکی از بهترین سریال‌های بعد از انقلاب تلویزیون است؛ سریالی خوش‌ساخت با داستانی جذاب و تاثربرانگیز که استاندارد تازه‌ای را در تلویزیون ایران تعریف کرد. فیلم داستان یک خانواده بزرگ و شلوغ ایرانی در زمان جنگ را روایت می‌کند که برای فرار از بمباران به باغ خانوادگی‌شان در اطراف تهران پناه می‌برند. افسانه بایگان در این سریال نقش محترم خواهر مهربان و کمی شیرین عقل خانواده گلکار را بازی می‌کند. بایگان در این سریال شلوغ موفق ظاهر می‌شود. البته موفقیت بایگان در این سریال را باید به حساب هدایت درست نعمت‌الله نوشت. کارگردانی که از تک‌تک بازیگران وضعیت سفید بهترین بازی را گرفت و سریالش را تبدیل به کلکسیونی از بازی‌های درخشان کرد.
